هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان

هنجارهای جنسیتی در خانواده؛ بایدها و نبایدهای فکری و رفتاری مرد و زن در مناسبات خانوادگی بر اساس آموزه‌های اسلام.

هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان، برگرفته از آموزه‌های اسلامی است. موقعیت سرپرستی خانواده، هنجارهای ویژه‌ای را برای شوهر بر مبنای اصل قوامیت، تعریف می‌کند و هنجارهای بانویی متناسب با نقش آرامش‌بخشی او در خانواده مشخص می‌شود. همچنین زن و شوهر در جایگاه والدین و متناسب با جنسیت خود، دارای هنجارهای متمایزی در قبال فرزندان هستند و موقعیت فرزندی نیز سازگار با جنسیت دختر و پسر، حمایت‌های متفاوتی را دریافت کرده و تکالیف متمایزی در قبال موقعیت‌های مادری و پدری بر عهده دارد. از مجموع اینها شبکه هنجاریی درهم‌تنیده‌ای شکل می‌گیرد و روابط خانواده مسلمان در ابعاد اقتصادی، عاطفی، جنسی و ارتباطی تنظیم می‌شود.

مفهوم‌شناسی

هنجار، معیار پذیرفته‌ای است که گروه از نظر فکری و رفتاری از اعضایش انتظار دارد. هنجار در قالب آداب و رسوم، عرف و قانون نمایان می‌شود.<ref>. کوئن، درآمدی به جامعه‌شناسی، 1381ش، ص39-38.</ref> هنجارها به تحذیری و تجویزی تقسیم می‌شوند؛ هنجارهای تحذیری کارهایی را مشخص می‌کند که نباید انجام داده شوند و هنجارهای تجویزی ناظر به کارهایی است که شخص باید انجام دهد.<ref>. کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص146.</ref> مراد از هنجارهای جنسیتی مجموعه قواعد و احکامی هستند که در دو سطح الزامی و غیر الزامی، رفتارهای مردانه و زنانه را تنظیم می‌کند<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص181.</ref> و از طریق فرایند جامعه‌پذیری استمرار می‌یابد. هنجار در خانواده اسلامی؛ معطوف به پرورش انسان صالح عمل کرده و مبتنی بر اصول اخلاقی؛ تکریم، مدارا، تغافل، عفو، مودت، رحمت و مراقبت است.<ref>ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص152.</ref>

رویکردهای هنجاری

هنجارهای جنسیتی، مبتنی بر تفاوت‌های جنسی است. نگرش سنتی به برتری ذاتی مردان بر زنان تأکید داشته<ref>. «جنسییت در تربیت اسلامی»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.</ref> و زنان را بی‌بهره از حق مالکیت و حق تعیین سرنوشت می‌داند.<ref>. محبی، «زن در افغانستان.</ref><ref> از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، 1395ش، ص174-175.</ref> این رویکرد در عصر جدید مورد انتقاد قرار گرفته و موجب شکل‌گیری جنبش‌های فمینیستی شده است؛ فمینیست‌ها، هنجارهای جنیستی در خانواده را از عوامل مهم فرودستی زنان می‌دانند.<ref>. احمدی و تشکری، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، 1400ش، ص55.</ref> دوبوار با همین نگاه، پیشنهاد می‌کند که زنان نقش‌های همسری و مادری را رها کرده و در کار کردن با مردان رقابت کنند.<ref>. احمدی و تشکری، تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم، 1400، ص56.</ref> برخی مطالعات نیز نشان می‌دهد که در اغلب خانواده‌ها تقسیم کار جنسیتی هم‌چنان پابرجا است.<ref>. بستان، جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی، 1397ش، ص43.</ref> پارسونز؛ تقسیم کار جنسیتی را دارای کارکرد می‌داند. از منظر وی زنان، نقش‌های تامین مراقبت و امنیت برای کودکان و حمایت عاطفی از آنها را عهده‌دار باشند؛ و مردان باید با ایفای نقش‌های ابزاری نقش‌های ابزاری مردان سرشار از تنش و فشار است، بنابراین لازم است نقش‌های عاطفی و مراقبتی زنان دل‌گرمی و آسایش مردان را نیز تامین کند. این تقسیم کار که از تمایز زیست‌شناختی بین دو جنس سرچشمه می‌گیرد، انسجام و استحکام خانواده را تأمین می‌کند.<ref>. مالیار، «تقسیم کار جنسیتی»، 1394ش، ص132.</ref> در رویکرد اسلامی؛ هنجارهای جنسیتی در خانواده، <ref>. بستان، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1397ش، ص43-44.</ref> با تاکید بر ظرفیت‌های یکسان هر دو جنس برای رسیدن به تکامل مورد توجه قرار گرفته است.<ref>. «جنسیت در تربیت اسلامی»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.</ref>

هنجارهای سرپرستی

سرپرستی خانواده بر عهده مرد است و مسئولیت‌هایی را برای او ایجاد می‌کند.<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص186-185.</ref> هنجارهای این موقعیت بر هدایت، تامین معیشت و مشورت استوار هستند؛ مرد در جایگاه سرپرستی خانواده باید مراقب افراد تحت تکفل خود باشد؛ <ref>. سوره تحریم، آیه 6.</ref> آنها را به کارهای نیک امر کند، از اعمال زشت بازدارد؛ ‏<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص442.</ref> معیشت آنها را از روزی حلال تامین کند، <ref>. سوره مؤمنون، آیه 51.</ref> از خست اجتناب کرده<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص384.</ref> و به آنها هدیه بدهد.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص198.</ref> از اقتضائات عدالت جنسیتی آن است که سرپرست خانواده، اول هدیه دختر را بدهد.<ref>. صدوق‏، امالی صدوق، 1400ق، ص577.</ref> همچنین مرد موظف است که با مشورت، خانواده را سرپرستی کند،<ref>. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج‏3، ص370.</ref> همسر را در جایگاه مدیر خانواده، <ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص614.</ref> مشاور اصلی خود بداند و با او هم‌فکری کند.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص156.</ref> در همین چارچوب، مرد در اداراه داخلی منزل مانند نوع خوراک و پوشاک و چیدمان منزل، تابع اعضای خانواده است.<ref>. طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص131.</ref>

هنجارهای شوهری

ساختار فیزیکی زن، تفاوت‌های جدی با هیئت طبیعی مرد دارد. زن به ظرافت گل خلق شده<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص556.</ref> و امانت الهی در دست مرد است<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج‌14، ص255.</ref> و هنجارهای شوهری عمدتا بر همین مبنا استوار است. اولین وظیفه مرد این است که بداند خدا همسرش را مایه آرامش، آسایش، همدم و پرستار او قرار داده است.<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص262.</ref> کارهای بیرون از منزل به عهده مرد است.<ref>حمیری، قرب الاسناد، 1413ق. ص52.</ref> خوب است که او در کارهای داخل منزل نیز به همسرش کمک کند؛ همان‌گونه که امام علی خانه را جارو کرده و در تهیه غذا به همسرش کمک می‌کرد.<ref>. کلینی، الکافی، 1407ق، ج‏5.ص86.</ref> شوهر باید نفقه‌ همسرش‌ را بدهد، <ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص105.</ref> معاشرت نیکو داشته، <ref>سوره نساء، آیه 19.</ref> او را تکریم کند.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص50.</ref> خود را آراسته ساخته<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص‏226.</ref> و به بانو بگوید که او را دوست دارد، <ref>. . صابری‌یزدی، الحکم الزاهرة، 1375ش، ص433.</ref> خطاهایش را بخشیده، <ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص510.</ref> نیازهای جنسی او را تامین کند، <ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج20، ص118.</ref> از آزار<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص251.</ref> و کتک‌زدن همسر پرهیز کند.<ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج20، ص168.</ref> از منظر اسلام نشستن مرد در کنار همسرش نزد خدا محبوب‌تر از اعتکاف در مسجد رسول‌الله است، <ref>. ابن‌ ابی‌فراس، مجموعه ورام، بی‌تا، ج‏2، ص122.</ref> بدترین مردان کسانی هستند که فحاشی کرده و عیالِ خود را به دیگران پناهنده کنند.<ref>. کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص293-292.</ref> شوهر نباید بانو را به شیر دادن فرزند مجبور سازد و باید به همه تعهدها و شرایط ضمن عقد، متعهد باشد.<ref>. صدیق اورعی، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، 1382ش، ص95.</ref>

هنجارهای بانویی

جایگاه زن به‌عنوان کانون آرامش خانواده،<ref>. سوره روم، آیه 21.</ref> محور هنجارهای بانویی است. زن باید همسرش را نعمت الهی بداند و در حدود شرع، مطیع او باشد.<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص262.</ref> مهم‌ترین وظیفه او خوب همسرداری کردن است<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص439.</ref> و باید با حمایت‌های عاطفی خود از فشارها و تنش‌های کاری مرد کاسته، موجب آسایش و پشتگرمی او شود.<ref>. مالیار، تقسیم کارجنسیتی، در فصلنامه علمی پژوهشی پوهنتون خصوصی غالب، 1394ش، ش2، ص132.</ref> زن به‌عنوان مدیر داخلی منزل از حقوق و اختیاراتی برخوردار است. <ref>. کلینی، الکافی، 1407ق، ج‏5. ص86.</ref> آراستگی و معطر بودن،<ref>. صدوق، الخصال، 1362ش، ج‏2، ص621.</ref> تمکین،<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص296.</ref> رعایت حجاب و پرهیز از آرایش در برابر نامحرم،<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص440.</ref> عمل به همه تعهدات و شرایط ضمن عقد، از جمله هنجارهای موقعیت بانویی است. همچنین او نباید از ترس حاملگی مانع کامجویی شوهر شود.<ref>. صدیق اورعی، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، 1382ش، ص96.</ref> باید به شوهرش عشق بورزد و و برای جلب رضایت او تلاش کند،<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص245.</ref> وقتی همسرش بیرون می‌رود او را بدرقه کرده و در هنگام وارد شدنش از او استقبال کند، اگر غصه‌‌ای دارد او را تسلی بخشد.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص200.</ref> با وضع اقتصادی او سازگار باشد. اگر چیزی به او داده شود سپاس‌گزاری کند، اگر چیزی ندهد راضی باشد.<ref>. صابری یزدی، الحکم الزاهره، 1375ش، ص437.</ref> در ادبیات روایی جهاد زن، شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایماتی است که از همسرش می‌بیند، <ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص439.</ref> بانو وظیفه دارد که در غیاب شوهرش، خود و اموال او را حفظ کرده<ref>. عطاردی، مسند امام رضا، 1406ق، ج2، ص256.</ref> و از آزار دادن او اجتناب کند.<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص248.</ref>

هنجارهای پدری

هنجارهای پدری معطوف به تربیت فرزندان صالح است.<ref>. طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص200-199.</ref> نخستین وظیفه مرد پذیرفتن فرزند‌آوری است.<ref>. سوره شعرا، آیه 133.</ref> پدر باید فرزندان خود را از خود دانسته<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404. ص263.</ref> و نسب‌ آنها را انکار نکند.<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج3، ص372.</ref> پدر وظیفه دارد که نیازهای عاطفی<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص173.</ref> و مادی فرزندانش را تامین کرده<ref>. سوره مؤمنون، آیه 51.</ref> و زمینه ازدواج آنها را فراهم سازد.<ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص482.</ref> امکانات آموزشی و مهارتی بچه‌ها را در کودکی متناسب با سن و جنسیت آنها تهیه کند تا وقتی به سن تکلیف رسیده و وارد مناسبات اجتماعی می‌شوند، قادر به انجام دادن تکالیف خود باشند.<ref>. ابن ‌ابی‌الحدید، شرح ابن‌ابی الحدید، 1337ش، ج20، ص267.</ref>

هنجارهای مادری

مادری، نقشی است که متناسب با شاخصه‌های بیولوژیـک و جسـمانی زنـان از یک سو و خصیصۀ روانی و عاطفی آنها از سوی دیگر، به نحو طبیعـی بـر عهده زنـان نهاده شده است. مادری به مفهوم مراقبت از کودک به لحـاظ رشـد جسـمی، روانی، عـاطفی و تربیتـی او اسـت.<ref>. قاسم‌پور، «مقایسه تطبیقی نقش‌های جنسیتی در رویکرداسلامی و جامعه‌شناختی»، 1397ش، ص77.</ref> از نخستین وظایف زن پذیرفتن فرزند‌آوری<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص389.</ref> و شیر دادن به نوزاد است<ref>. سوره بقره، آیه 233.</ref> چون هیچ شیری برای کودک با برکت‌تر از شیر مادر نیست.<ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص453.</ref> فراتر از تغذیه جسمی، مادر باید پناهگاه روحی و عاطفی فرزندان خود باشد تا در مواجهه با مشکلات در پناه او آرامش یابند.<ref>. «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون.</ref>

هنجارهای فرزندی

احسان به والدین، هنجار مبنایی در نظام هنجاری فرزندی است.<ref>. سوره نساء، آیه 36.</ref> اولین هنجار توجه کردن به رنج‌های مادرانه و زحمت‌های پدرانه است؛ مادر دشواری‌های بارداری و تمام سختی‌های ایام کودکی فرزندش را با رضایت تحمل می‌کند تا او سختی نبیند.<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏2، ص621.</ref> پدر ریشه است و فرزند شاخه و هرچه از خوبی دارد سرچشمه آن پدرش است، پس باید قدردان آنها باشد.<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404. ص263.</ref> پدر حق ولایت بر فرزندان داشته و فرزند باید در چارچوب شرع بنا به خواست او رفتار کند، اما در ارائه خدمات و رفع نیازها مادر مقدّم است و فرزند نسبت به او در جایگاه خدمت‌گزاری قرار دارد که همیشه باید برای ارائه خدمات به او حتی پیش از این‌که مادر درخواست خود را بیان کند، آماده باشد.<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص196.</ref> فرزندان باید به پاس زحمات والدین عصای دست‌شان باشند، مطیع بوده و اجازه ندارند که حتی در برار آنها «اف»<ref>. سوره اسراء، آیه 24.</ref> و کمتر از «اف» بگویند؛ <ref>. نراقی، جامع السعادات‏، بی‌تا‌، ج2، ص258.</ref> آزارهای‌شان را تحمل کرده و از هرگونه بی‌احترامی خودداری کنند، <ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص199.</ref> زیرا خشنودی آنها خشنودی خدا و خشم‌شان خشم خدا است.<ref>. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص429.</ref> دختران باکره باید با اجازه پدر خود ازدواج کنند.<ref>. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج‏20، ص270.</ref> نمازهایی که از پدر قضا شده، پس از فوت او بر عهده پسر بزرگ خانواده است.<ref>. رساله توضیح المسائل آیت‎الله خمینی، بخش نماز قضا، مسئله 1390</ref>

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابن ‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه‏ عمومی ‏آیةالله ‏مرعشی ‏نجفی، 1337ش.
• ابن ‌ابی‌فراس، ورام، ‏مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)، قم، مکتبه فقیه‏، بی‌تا.
• ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
• احمدی، فاطمه و تشکری، زهرا، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، در مجله پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان 1400ش.
• بستان، حسین، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، در فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 13، 1397ش.
• پاینده‏، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، ‏ دنیای دانش، ‏1382ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، ‌ قم، مؤسسه آل‌البیت، ‌1409ق‌.
• حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1413ق.
• خمینی، روح الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391ش.
• صابری یزدی، علی‌رضا، الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری‏، قم‏، سازمان تبلیغات اسلامی‏، 1375ش.
• صدوق‏، محمد، الخصال‏، قم، جامعه مدرسین، ‏1362ش.
• صدوق‏، محمد، امالی الصدوق‏، بیروت‏، اعلمی‏، 1400ق.
• ابن‌بابویه، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
• صدیق اورعی، غلامرضا، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، تهران، اداره کل پژوهش‌های سیما، 1382ش.
• طبرسی، رضی‌الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
• عطاردی، عزیزالله، ‏مسند الامام الرضا‏، مشهد، آستان قدس، 1406ق‏.
• قاسم‌پور، فاطمه، «مقایسه تطبیقی نقش‌های جنسیتی در رویکرد اسلامی و جامعه‌شناختی، در پژوهش‌های اجتماعی اسلامی»، سال 24، شمار 118، پاییز و زمستان 1397ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، 1381ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
• مالیار، ناصر، «تقسیم کار جنسیتی»، در فصلنامه پوهنتون خصوصی غالب، کابل، شماره 2، 1394ش.
• محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه‌اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1366-1353ش.
• نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، ‏ اعلمی، بی‌تا.
• «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1402ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق. ‏