جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر استاد مطهری.
مرتضی مطهری، زن و مرد را از حیث خلقت مستقل دانسته و آنها را در حقوق و تکالیف مبتنی بر اصل انسانیت، مشترک می‌داند. حیات اجتماعی را میدان رقابت تلقی کرده، تفاوت موقعیت‌های اجتماعی زنان و مردان را بر بنیاد ظرفیت‌های متفاوت زن و مرد تبیین می‌کند. زنان و مردان را در دستگاه آفرینش، دارای نقش‌های ویژه برای تولید و پرورش نسل انسانی دانسته و معتقد است؛ تفاوت‌های جسمی، روانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نقش‌های جنسیتی در خانواده برای تشدید جذابیت‌های متقابل زن و شوهر و تداوم نسل انسانی حیاتی است. او انگاره تشابه جنسیتی را ستم علیه زنان می‌داند و برای تعالی فردی و پیشرفت اجتماعی از تساوی امتیازات و مجازات زن و مرد بر بنیاد اصل عدالت دفاع کرده و برای استحکام نهاد خانواده بر پیوندهای اخلاقی زن و شوهر تأکید می‌کند.
دیدگاه‌های نظری
در ارتباط به جنسیت و حقوق، دو دیدگاه کلی؛ تشابه و تساوی حقوقی وجود دارد. متفکران غربی عمدتا با استناد به اشتراک زن و مرد در حیثیت و شرافت انسانی، بر تشابه حقوقی آنها تأکید می‌کنند، اما شهید مطهری ملازمه میان حیثیت مشترک انسانی و تشابه حقوقی را رد کرده و چنین تلازمی را صرفا در تساوی حقوقی می‌داند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص128.</ref> وی مسائل مربوط به جنسیت را در یک مجموعه نظام‌مند مورد تحلیل قرار می‌دهد <ref>مطهرى، يادداشت‌ها، 1378ش، ج12، ص567.</ref> و با ارجاع به پیوند عمیق حقوق با ارزش‌های اخلاقی در سبک‌زندگی اسلامی، تشابه حقوقی را خلاف عدالت و حقوق فطری زن و مرد دانسته و معتقد است؛ اسلام بر مبنای پاره‌ای از تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد، تشابه حقوقی را ظلم بر زن می‌داند، لذا از امتیازات حقوقی مساوی اما متناسب با خلقت زنانه و مردانه دفاع می‌کند و آن را منطبق با عدالت و در راستای تأمین آرامش و سعادت فردی، خانوادگی و جامعه انسانی می‌داند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص139.</ref>
شباهت‌های زن و مرد
استاد مطهری با تأکید بر برابری زن و مرد در حقوق انسانى، معتقد است؛<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص137.</ref> زن و مرد هر دو مستقل خلق شدهاند و هرگز زن، طفیلی مرد نیست.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص134.</ref> زنان و مردان در احراز نقش‌های اجتماعی، استفاده از مواهب خلقت، تحصيل،<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص159.</ref> حق تملک و حق آزادی تفاوتی ندارند.<ref>مطهرى، يادداشت‌ها، 1378ش، ج3، ص242.</ref> هر دو جنس برای رسیدن به مقام قرب الهی از استعداد یکسان برخوردار هستند، پاداش‌های اخروی نیز صرفا نتیجه ایمان و عمل صالح است که هیچ ربطی به جنسیت افراد ندارد.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص132.</ref> زنان و مردان در حوزه اخلاق جنسی نیز به‌طور یکسان موظف به حفظ عفت و اجتناب از چشم‌چرانی هستند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (آشنايى با قرآن(1-5))، 1377ش، ج26، ص450.</ref> او با استناد به آیات قرآن، حقوق متقابل زن و شوهر را در این گزاره تلخیص می‌کند که هر دو زينت و پوشش یکدیگر هستند<ref>سوره بقره، آیه 187.</ref> و هر دو در تولید نسل انسانی سهم مشترک دارند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص134.</ref> وی تفاوت زنان و مردان در قدرت یادگیری را با تردید مطرح کرده و معتقد است که این تفاوت فراگیر نیست.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (زن و مسائل قضايى و سياسى)، 1377ش، ج29، ص412-411.</ref>
دلیل تفاوت‌های زن و مرد
شهید مطهری عدم تشابه زن و مرد در پارهاى از مسائل را لازمه عدالت و حقوق فطرى انسانی و برآمدها از جهان‌ها و طبیعت متفاوت زن و مرد می‌داند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص139-137.</ref> زن و مرد متناسب با هدفی که برای آن آفریده شدهاند، دارای استعدادهای مناسب و نسبتا متفاوتی هستند، هر استعداد طبيعى مبناى يك حق طبيعى است. ريشه تفاوت‌ها را باید در طبيعت جست‌وجو كرد. لازمه استعدادهاى متفاوت زن و مرد، تفاوت آنها در حقوق و تکالیف است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص159-158.</ref> تفاوت در نوع خلقت موجب تفاوت در وظايف، <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص167.</ref> تحرك، جذابیت و پيشرفت مىشود.<ref>مطهرى، يادداشت‌ها، 1378ش، ج11، ص493.</ref> قانون خلقت اين تفاوت‌ها را براى اين به وجود آورده است كه پيوند خانوادگى زن و مرد را محكمتر كند. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص174-173.</ref> از این منظر، نهضت فمینیستی زنان غربی، حرکتی عجولانه است که هرچند زمینه‌ساز دستیابی زنان غربی به حقوق مشابه با مردان می‌شود، اما با توجه به جنسیت زنانه، هرگز حقوق مساوى با مرد پيدا نكرده‌‌اند. از منظر مرتضی مطهری، راه رسیدن زنان به سعادت و حقوق مساوى با مردان، منحصر در اين است كه مشابهت حقوقى را از ميان بردارند و بر مبنای اصل عدالت جنسیتی، حقوقى متناسب با جنسیت خود را مطالبه کنند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص138.</ref>
تفاوت‌های جسمی زن و مرد
مرتضی مطهری برخی تفاوت‌های جسمی زن و مرد را بدیهی دانسته و با استناد به مطالعات زیستی محققان، تفاوت‌ها را عمیق‌تر از سطح اندام ظاهری زن و مرد می‌داند؛ دستگاه تناسلی آنها سلول‌هاى نر يا ماده می‌سازد و سلول‌هاى بدنى، دستگاه‌هاى عضوى و مخصوصاً سلسله عصبى نشانة جنس او را بر روى خود دارند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص168. </ref> مرد به‌طور متوسط درشت اندامتر و قدبلندتر از زن است. مرد خشنتر و زن ظريفتر است. صداى مرد كلفت و خشنتر است و صداى زن نازك و لطيفتر. رشد بدنى زن سريع‌تر از مرد است. حتى گفته مىشود جنين دختر از جنين پسر سريع‌تر رشد مىكند. رشد عضلانى مرد و نيروى بدنى او از زن بيشتر است. مقاومت زن در بسيارى از بيماري‌ها بیش از مرد است. زن زودتر از مرد به مرحله بلوغ مىرسد و توانایی تولید مثل او زودتر از مرد از كار مىافتد. دختر زودتر از پسر به سخن مىآيد. مغز متوسط مردان از مغز متوسط زنان بزرگتر است ولى با در نظر گرفتن نسبت مغز به مجموع بدن، مغز زن از مغز مرد بزرگتر است. ريه مرد قادر به تنفس هواى بيشترى از ريه زن است. ضربان قلب زن از ضربان قلب مرد سريع‌تر است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص178.</ref>
تفاوت‌های روانشناختی زن و مرد
از منظر استاد مطهری؛ مرد مظهر تقاضا و زن مظهر محبوبيت است. احساسات مرد نيازآميز و احساسات زن نازخيز است. احساسات مرد طالبانه و احساسات زن مطلوبانه است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص184.</ref>ميل مرد به كارهاى پر تحرك بيش از زن است. احساسات مرد، جنگى و احساسات زن بزمى است. مرد متجاوزتر است و زن آرامتر. زن از مرد سريع الهيجانتر و مرد سردمزاجتر از زن است. زن به زينت، آرايش و مدهاى مختلف علاقة زياد دارد. احساسات زن بىثباتتر از مرد است. زن از مرد محتاط‌تر، مذهبىتر، پرحرفتر، ترسوتر و تشريفاتىتر است. احساسات زن مادرانه است، توجه ناآگاهانه او به اهميت كانون خانوادگى بيش از مرد است. مرد از زن بيشتر قدرت كتمان راز را دارد و اسرار ناراحت كننده را در درون خود حفظ مىكند، لذا؛ ابتلاى مردان به بيمارى‌های ناشى از كتمان راز بيش از زنان است. زن از مرد رقيقالقلبتر است و فوراً به گريه متوسل مىشود. مرد، بندۀ شهوت خويشتن است و زن در بند محبت مرد است. مرد مىخواهد شخص زن را تصاحب كند و زن مىخواهد دل مرد را مسخر كند، مرد مىخواهد زن را بگيرد، زن مىخواهد او را بگيرند. زن از مرد شجاعت و دليرى مىخواهد و مرد از زن زيبايى و دلبرى. زن حمايت مرد را گرانبهاترين چيزها براى خود مىشمارد. زن بيش از مرد قادر است بر شهوت خود مسلط شود. شهوت مرد ابتدايى و تهاجمى است و شهوت زن انفعالى و تحريكى. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص179-178.</ref>
تفاوت‌های فرهنگی زن و مرد
از منظر استاد مطهری؛ دستگاه خلقت از طریق آفرینش زن و مرد، توليد نسل را تعقیب می‌کند، برای تقویت همکاری آنها طرح اتحاد را ريخته است؛ كارى كرده است كه منفعت‌طلبى، تبديل به خدمت و ايثار شود، تفاوت‌های طبیعی زن و مرد موجب جذابیت آنها برای همدیگر می‌شوند، علاقه زن و شوهر به همدیگر از جنس اخلاقی بوده و ایثارگرایانه است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص182-181.</ref>زن متکی و مرد تکیه‌گاه است. <ref>مطهرى، يادداشت‌ها، 1378ش، ج11، ص492.</ref> ممکن است زن در علوم استدلالى به پاى مرد نرسد ولى در ادبيات و نقاشى دست كمى از مرد ندارد. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص179-178.</ref> تعلیم و تربیت دختران و پسران باید متناسب با تفاوت‌های جسمی و روانى آنها باشند. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص169.</ref> سبک‌های زندگی زنانه و مردانه متفاوت است. چون زن با مرد از نظر صلاحيت ذاتى براى قبول مسئوليت‌های اجتماعی متساوى نيستند. <ref>مطهرى، يادداشت‌ها، 1378ش، ج5، ص281.</ref> زنان بايد به بسط مواهب طبيعى خود در جهت سرشت خاص خويش بدون تقليد از مردان بكوشند. وظيفه زنان در راه تكامل بشريت خيلى بزرگتر از مردها است و نبايستى آن را اندک تلقی کنند <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص168. </ref> شهید مطهری، نگرش استثماری زن و شوهر به همدیگر را نفی کرده، پیوند آنها را بر مبنای اصل مودت و رحمت <ref>سوره روم، آیه 21.</ref> تفسیر می‌کند <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص183.</ref> و معتقد است؛ شالوده اجتماع انسانى و بنيان تربيت نسل آينده بر اين اساس نهاده شده است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص185. </ref>
تفاوت‌های اجتماعى زن و مرد
استاد مطهری در احراز موقعیت‌های اجتماعی، زنان و مردان را دارای حقوق مشابه دانسته و معتقد است؛ حقوق اوّلى طبيعى آنها مانند يكديگر است؛ در استفاده از مواهب خلقت، اشتغال، نامزدی برای پست‌هاى اجتماعى و تحصيل تفاوتی میان زن و مرد وجود ندارد. منتها این تشابه حقوقی اوليه، تدريجاً آنها را از لحاظ حقوق اكتسابى در وضع نامساوى قرار مىدهد؛ چون جامعه میدان مسابقه است و در این میدان <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص159.</ref> هرکس متناسب با استعداد خود امتیازی را کسب می‌کند. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص160.</ref> اسلام با حفظ حریم زن هرگز مخالف حضور زنان در جامعه نیست، <ref>مطهرى، مجموعه آثار (مسأله حجاب)، 1377ش، ج19، ص551.</ref> اسلام با اختلاط زن و مرد مخالف بوده <ref>مطهرى، مجموعه آثار (مسأله حجاب)، 1377ش، ج19، ص548.</ref> و آن را به ابتذال کشیده شدن زن و هرزگی قلب‌ها می‌داند. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (اخلاق جنسى)، 1377ش، ج19، ص667.</ref> عفت، امانت بزرگ انسانى بر دوش زن است که اگر از آن بگذرد، به امانت انسانى و اجتماعى خيانت كرده است. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (تعليم و تربيت در اسلام)، 1377ش، ج22، ص790.</ref> گرایش زن به عفت و حجاب، تدبيرى است كه خود زن با يك نوع الهام براى گران‌بها كردن و حفظ موقعيت خود در برابر مرد به كار می‌برد.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (مسأله حجاب)، 1377ش، ج19، ص421.</ref>
تفاوت‌های اقتصادی
مرتضی مطهری ضمن تأکید بر استقلال مالی زن، <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19 ، ص206.</ref> تفاوت‌های حقوق مالی میان زن و مرد از قبیل تفاوت در ارث، دیه، نفقه و مهریه را با ارجاع به نقش‌های جنسیتی زن و شوهر در کادر زناشویی تحلیل کرده و آنها را امتیازات مالی برای زنان تلقی می‌کند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص220.</ref> از این منظر، اسلام کارهای سخت را ظیفه مرد قرار داده است تا زن آسایش و نشاط داشته باشد؛ وقتی زن آسوده و بانشاط بود، كانون خانوادگى را محل آسايش و آرامش مرد و دیگر اعضای خانواده ساخته و بستر مناسبی برای پرورش فرزندان صالح فراهم می‌سازد. <ref>مطهرى، مجموعه آثار شهيد مطهري (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص223.</ref>
تفاوت نقش‌های خانوادگی زن و مرد
شهید مطهری با تأکید بر این گزاره که در قانون خلقت، مرد مظهر نياز و زن مظهر پاسخ‌گويى آفريده شده است، خواستگاری مرد از زن را امر طبیعی دانسته و آن را بهترين ضامن برای حفظ حيثيت زن و جبران كننده ضعف جسمانى او در مقابل مرد می‌داند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص54.</ref> عشق ابتدایی زن به مرد را محکوم به شکست دانسته و پاسخ عاشقانه زن به مرد عاشق را موجب تداوم حیات عاشقانه تلقی می‌کند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام) 1377ش، ج19، ص207.</ref> اذن ولی در ازدواج دختران را به این دلیل شرط صحت ازدواج می‌داند که مرد شکارچی و دختر خوش‌باور است، لذا دختر باید با پدرش كه از احساسات مردان بهتر آگاه است، مشورت کرده و لزوماً موافقت او را جلب كند. <ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص93-92.</ref> مهر را با حيا و عفاف زن از يك ريشه دانسته و معتقد است؛ زن فطرتا می‌داند كه عزت و احترام او به اين است كه خود را رايگان در اختيار مرد قرار ندهد.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص198.</ref> پس از تشکیل خانواده به‌طور طبیعی نقش‌های جنسیتی پدید آمده، زن در مقام بانویی و مادری قرار گرفته و مرد از موقعیت پدری و همسری، عهده‌دار تأمین نفقه همسر و فرزندانش می‌شود.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص219.</ref> نهاد خانواده فراتر از تساوی حقوقی بر دلبستگی زن و شوهر استوار است؛ مرد مانند کوهسار است و زن بايد از وجود مرد عواطف بگيرد تا بتواند فرزندانش را از سرچشمه فياض عواطف خود سيراب كند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص270.</ref>
پانویس
منابع
- قرآن
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى(مسأله حجاب)، ج19 تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى(نظام حقوق زن در اسلام)، ج19 تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى،(آشنايى با قرآن(1- 5))، ج26، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري (اخلاق جنسى)، ج19، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري (زن و مسائل قضايى و سياسى)، ج29، تهران- قم، صدرا،1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري(تعليم و تربيت در اسلام)، ج22، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، يادداشت‌هاى شهيد مطهرى، تهران- قم، صدرا، 1378ش.